ترمه چیست؟
ترمه، نوعی پارچه گرانبهای بافته شده از الیاف بسیار لطیف است که از صنایع دستی نساجی نفیس ایران است.
ترمه نوعی از منسوجات سنتی ایران است که از گذشته های بسیار دور در ایران بزرگ تولید می شده است. کاربرد پارچه ترمه در محصولاتی متنوعی همچون رومیزی ترمه، رانر ترمه، کوسن ترمه، سجاده ترمه، جانماز ترمه، تابلو ترمه، روتختی ترمه، سرمه دوزی، کراوات ترمه، البسه ترمه و غیره از دیرباز جزئی از فرهنگایرانی بوده و هست.
در آغاز زرتشتیان پایه گذار هنرترمه بافی بودند و از آن برای دوخت شلوارها و جامه های سنتی و مذهبی وبخصوص مراسم و جشن های خود استفاده می كردند كه از نوع راه راه آن (محرمات) به عنوان شال كمر استفاده می نمودند. معمولا ترمه را با بته جقه های آن می شناسند كه خود داستان و توصیفی دارد كه اینچنین است كه نماد و نقش ترمه برگرفته از سروی خمیده است كه ریشه در فرهنگ اصیل ایرانی-زرتشتی دارد كه علاوه بر فروتنی و خضوع در برابر معبود (اهورامزدا) داستانی این چنین دارد كه زرتشت پیامبر قدیم ایران زمین این درخت بهشتی را در پیشگاه آتشكده كاشت و از آن به بعد این سرو خمیده بعنوان نماد و نقشی مقدس و اهورایی در نفیس ترین پارچه یعنی ترمه از ان استفاده میشده و میشود.
در آغاز همه ترمه ها كاملا دستباف بدون دخالت هیچ دستگاهی بافته می شده است كه بعدها در قرون بعد كم كم دستگاههای سنتی بافت ترمه ساخته شد و تا همین چهل پنجاه سال پیش هم همه ترمه ها باهمین دستگاه های سنتی بافته می شد كه با ورود صنعت و ماشین و دستگاه های ریسندگی و بافندگی به این رشته بافت ترمه اكنون بگونه تمام ماشینی در كیفیت و ضخامت های مختلف از جنس ابریشم و در اندازه های پهنا 70 و 90 و 95 و 1 متر و 120 و 140 و 150 و 180 و 2 متر و حتی پهنا 3 متر هم با توجه به كاربرد آن بافته می شود. از معروفترین و باقدمترین كارخانه های ترمه كه حرف اول را در كیفیت و تنوع ترمه میزنند میتوان به گروه كارخانه های ترمه رضایی ، ترمه حسینی , ترمه سالاری اشاره كرد وهمچنین در زمینه تولیدات عمده سرمه دوزی میتوان نام ترمه اصفهان را نام برد.
از نظرارزشی ابتدا در رده نخست ترمه های قدیمی ( ترمه اصل ) قرار میگیرد كه از جنس كرك و پشم بافته میشدند كه به خاطر دستباف بودن و قدیمی بودن و شناسنامه دار بودنشان بعنوان كالایی عتیقه از گرانبهاترین و نفیس ترین ترمه ها هستند كه در انواع سوزنی و بقچه ای و شال ترمه شامل راه راه و محرمات و شال چارقدی و شال بندی و شال اتابكی و شال كشمیری و شال یزدی بافته می شده است كه متداول ترین نقش های به كار رفته در آن ها بته جقه گوزنی درختی و گل بنفشه است. بر روی این ترمه اصل دراصفهان با سرمه اصل (سیم نقره با روكش آب طلا) دوخت سرمه دوزی انجام می شود كه قیمت این دست بافته ها گاهی تا چند میلیون تومان و حتی بیشتر میرسد و ارزش فراوانی در گذر زمان پیدا كرده اند. . در رده دوم از نظر ارزش ترمه های ابریشمی هستند كه در گوناگونی و تنوع رنگ و نقش بسیار بصورت ماشینی در پهناهای مختلفی بافته میشوند و بسته به جنس و الیاف بكاررفته در آن آن وهمچنین تراكم و تعداد رنگ بكار رفته در آن از متری20000 تومان تا متری 200000 هزار تومان هم فروخته می شود كه در انواع بته بته ای- كتیبه ای - راه راه و پانلی تولید میشود.
ترمه همانند فرش دست بافت دارای تار و پود است که پود در پشت پارچه ترمه به صورت آزاد قرار می گیرد. ترمه اصیل ایران لاکی یا عنابی رنگ است و طرح بته جقه یا سرو خمیده جزء لاینفک آن است. امروزه با توجه به گرایش روزافزون جوامع مدرن به نمادهای سنتی و بومی، محصولات ترمه همچون کیف ترمه و ساک ترمه نیز بسیار مود توجه قرارگرفته است.
امروزه با پیشرفت صنعت نساجی و بافت پارچه ترمه در طرح ها و رنگ های متنوع بافته می شود. نقش ترمه در محصولاتی نسبتا نوینی همچون کوسن ترمه، تابلو ترمه، روتختی ترمه، پشتی ترمه، لحاف ترمه، پرده ترمه، رومبلی ترمه، کتاب های نفیس ترمه، صندوقچه ترمه، جعبه جواهرات ترمه، کیسه شاباش ترمه، لباس ترمه، کفش ترمه و رومیزی های ترمه سرمه دوزی شده از جمله مهم ترین محصولات تولید شده با پارچه ترمه می باشند. نقشهای منحنی مانند بته جقه و گلهای شاهعباسی در رنگهای مختلف در ترمه به کار میرود.
ترمه با طرحهای بسیار متنوعی در نقاط مختلف ایران بافته میشود و ترمه یزد به زیبایی بسیار معروف است.
برای ترمهبافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده میکنند. نخها با رنگهای گیاهی و مواد مصنوعی طبیعی، و بیشتر به رنگهای عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی میشوند. برخی از نقشهای متنوع ترمه بافی عبارتند از بته جقه، گلهای شاهعباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی
در گذشته نقشهای ترمه را به روش انگشتی ایجاد میکردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی (که برای شعربافی و نساجی سنتی به کار میرفت) استفاده میشود. ترمهبافی از اوایل دوران صفویه در ایران رونق داشته ولی اکنون به یمن و همت هنرمندان سختکوش ایرانی درحال به روز شدن است و در یزد، کاشان، کرمان، اصفهان و تهران کارگاههای ترمهبافی وجود دارند.
پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی اطلاق میشود كه از دو سری نخ تار وپود که با دست بافت بافته شده باشد به نحوی كه پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراكم پودی آن زیاد باشد .جنس آن از كرك و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است .
تاریخچه ترمه
شروع ترمه بافی در ایران به اوایل دوره صفویه می رسد هر چند برخی را عقیده بر آنست كه زادگاه اصلی ترمه قلب آسیای مركزی و ارتفاعات كشمیر است عده ای نیز بر این باورند كه ترمه بافی در ابتدا درایران آغاز گردید و سپس به كشمیر راه یافته است .آنچه در خصوص این پارچه بسیار ظریف میتوان گفت این است كه ذوق و سلیقه و ابتكار ایرانیان در ظرافت بافت ،جنس و طرحهای خیال انگیز آن در جهان كم نظیر میباشد .این هنر در دوره شاه عباسصفوی به اوج شكوفایی و تكامل خود دست یافت ، كه شهره جهان گشت و به یكی از محصولات صادراتی ایران مبدل شد .
مراحل بافت ترمه :
الف) مواد اولیه مصرفی : نخستین مرحله بافت ترمه تهیه كردن مواد اولیه آن است .معمولا ترمه از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا میتوان آنرا به رنگ دلخواه رنگ آمیزی نمود .پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد كه گوسفندان ایران دارای پشمهای نرم و محكم خوبی بوده و تا حد زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها - شكم - پشت گردن و سر وساق پا قرار دارد و معمولا این پشمها برای بافت ترمه استفاده می گردد .نحوه آماده كردن - ریسیدن و رنگرزی كردن و بافتن پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی كرد . از دوره شاه عباس صفوی می توان به عنوان دوران اوج و شكوفایی صنعت ترمه و قالی بافی یاد کرد ، به دلیل اینكه شاه عباس طراحان برجسته ای را از چین وارمنستان به ایران دعوت كرد تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند به همین دلیل ترمه های آن زمان زیبایی و برجستگی خاصی پیدا كرد .
ب) شستن پشم : پس از تهیه مرغوب ترین پشم ، اولین قدم تمیز كردن پشم از چربی و چرك موجود ومحلول در آن است ، كه باید قبل از رنگرزی انجام شود .ایرانیان معمولا قبل از اینكه پشم گوسفندان را قیچی كنند حیوان را 10 دقیقه در آب میشویند سپس برای جدا كردن مواد چربی از پشم آن را دربازها (قلیا)خیس كرده و سپس چندین بار با آب می شستند تا با اینكار ناخالصی ها پاك و پشم براق گردد .
ج ) سفید كردن پشم : در ایران از دو روش برای سفید كردن پشم استفاده میشود .
روش اول : پشمها را در چمنزار پهن می كردند تا پس از جذب شبنم و تبخیر آن در روز سفیدتر گردد و این عمل را چندین مرحله انجام می دادند .
روش دوم: استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید كردن پشم .
د)ثابت كردن رنگ : بعد از اینكه پشم ها به اندازه كافی سفید شدند ، نوبت رنگ نمودن آنهاست كه یكی از مهمترین مراحل تهیه پشم برای بافت ترمه می باشد . چون رنگهایی كه مستقیم بكار برده شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهای ایران برای رفع این مشكل ، از موادی بنام دندانه استفاده می كردند . دندانه ماده شیمیایی معدنی است كه توانایی جذب رنگ را در پشم افزایش می دهد .برای اینكه دندانه واكنش مطلوب خود را در رنگرزی كسب كند باید قبلآ خالص گردد . رایج ترین دندانه ها كه در ایران بكار می رفتند عبارتند از : زاج سفید ـ قلع ـ روی ـ كلر ـ سرب و سولفاتهای دیگر كه مواد معدنی و مازوج و برگ سماق و غیره كه مواد گیاهی بودند .
ه) رنگرزی به وسیله رنگهای طبیعی و گیاهی : رنگ ترمه های ایرانی معمولا از گیاهان طبیعی تهیه می شود .این رنگ ممكن است از ریشه ، تنه ، برگها ، گل ، میوه و یا پوست گیاهان بدست آید . چون حفظ پارچه های ترمه پشمی بسیار مشكل است و در اثر رطوبت و بید از میان رفته اند و اطلاعات كمی از رنگ آنها باقی مانده است.